Giấy bạc cụ Hồ(kỳ 2) - Những “bà mụ” của đồng tiền cách mạng

12-07-2013 23:45

Đồng tiền Cụ Hồ lưu hành trong kháng chiến chống Pháp

Ngày 31-1-1946, sắc lệnh phát hành tiền giấy trên toàn quốc được ban hành. Tờ giấy bạc đầu tiên của VN trong tư thế một quốc gia độc lập chính thức bước vào cuộc sống...

Mang hồn của dân Việt

Bộ trưởng Tài chính Phạm Văn Đồng triệu tập một số cán bộ có chuyên môn giao nhiệm vụ in tiền cách mạng phục vụ quốc dân, phục vụ kháng chiến. Trong hào khí cách mạng hừng hực, anh em sốt sắng bắt tay vào việc. Ba phần chính là mẫu vẽ, giấy mực và nhà in.

Ông Nguyễn Khắc Cư, nguyên phó giám đốc nhà in ngân hàng, người chịu trách nhiệm về nhà in và máy móc, nhớ lại: Hà Nội lúc đó có năm nhà in. Hai nhà in lớn nhất là Taupin, nằm trên phố Cửa Nam và Viễn Đông IDEO (Imprimerie d’Extrême Orient) ở Yên Phụ - nhà in này đã từng in bạc thời Nhật chiếm. Hai nhà in lớn này đều do các nhà tư bản Pháp làm chủ nên họ quản lý rất nghiêm ngặt.

Ông Cư đành xuống nhà in Quốc Hoa mượn một chiếc máy in li-tô đem đặt ở nhà một cơ sở tin cậy tại ấp Thái Hà, quận Đống Đa ngày nay. Tiêu chí tìm người vận hành máy là có trình độ, kỹ thuật và phải đặc biệt tin cậy. Tính toán mãi cuối cùng ông tìm gặp mấy công nhân ở nhà in Nguyên Ninh nhưng nay đã bỏ nghề, về Sơn Tây sinh sống.

Biết được phục vụ cách mạng, họ lên đường ngay. Nhưng in tiền bắt buộc phải có bản kẽm. Thợ in không tự làm được. Con đường duy nhất có thể lại là nhà in IDEO. Thông qua Tổ chức công nhân cứu quốc, ông Cư đã gặp được một thợ làm bản kẽm “siêu sao” ở đây. Thế là phần việc của ông dù rất khó khăn nhưng cũng đã hoàn tất.

Một buổi chiều đầu đông lặng lẽ và thanh khiết, trong căn gác tầng hai của ngôi nhà số 10 phố Lê Lai, có 16 họa sĩ chia tốp ngồi quanh những chiếc bàn gỗ, họ chăm chú vẽ. Bên họ là những dụng cụ rất bình thường như bút chì, bút sắt, bút lông, hòn tẩy, mực nho, compa, thước kẻ… Bàn lớn ngồi bốn người, bàn nhỏ ngồi hai. Tất cả đều im lặng, miệt mài. Thỉnh thoảng mới có người khẽ khàng châm một điếu thuốc. Nét mặt ai cũng tập trung cao độ. Đó là tổ họa sĩ được giao nhiệm vụ vẽ những đồng tiền giấy đầu tiên của nước VN Dân chủ cộng hòa.

Vì thời gian gấp rút, đích thân Bộ trưởng Phạm Văn Đồng thường xuyên đến nhắc nhở động viên mọi người. Hai tờ tiền quan trọng được vẽ trước là tờ 10 đồng do họa sĩ Nguyễn Đỗ Cung đảm nhận và tờ 5 đồng do ông Hiến vẽ. Trong lúc khó khăn đó, mọi người nhớ ra những bác thợ vẽ chuyên thực hiện những tác phẩm có nét tinh vi ở sở vẽ bản đồ Đà Lạt. Thế là mấy hôm sau, bốn bác thợ vẽ bản đồ lập tức có mặt ở Hà Nội. Mỗi con người đều cố vắt ra những tinh hoa nhất có thể để đóng góp vào tờ giấy bạc đầu tiên của nước VN độc lập.

Vẽ tiền đòi hỏi sự chính xác cao nhưng ai cũng muốn trong tác phẩm đó phải có cái hồn Việt mới được. Có ba người được phân công vẽ tờ 100 đồng: kiến trúc sư Lương Văn Tuất và ông Đào Văn Trung, cán bộ cũ ở Sở Địa đồ chuyên vẽ diềm trang trí và kẻ chữ, họa sĩ Nguyễn Huyến vẽ hình giữa.

Hình mặt trước là con trâu cày. Mặt sau là hình người nông dân vác cuốc và người thợ nề cầm cái bay, tượng trưng nông nghiệp và xây dựng. Mẫu tờ bạc này phải to gấp ba lần kích thước thật. Ba màu xanh, vàng, nâu là chủ đạo. Tâm điểm của đồng bạc chính là con trâu.

Là họa sĩ phong cảnh, vẽ con trâu là việc quá quen thuộc, thậm chí rất đơn giản đối với Nguyễn Huyến. Tuy vậy, ở tác phẩm này ông vẫn muốn nó thật có thần, thật thanh thoát và sống động. Ông Huyến quyết định bỏ xưởng vẽ chạy ra cánh đồng làng Láng (nay là quận Cầu Giấy) để quan sát một con trâu thật đang gặm cỏ.

Khi tờ giấy bạc 100 đồng được lưu hành, có lẽ nó cũng truyền tải được cái tâm người vẽ nên người dân lúc ấy gọi đồng bạc đó là “con trâu xanh”. Nếu lấy kính lúp soi kỹ thì những cái xoáy lông trâu hiện lên ở đầu và mình con trâu rất tự nhiên và sống động…

Khi vẽ gần xong, mấy ông bàn nhau đánh dấu bằng một chấm nhỏ góc phải và cùng màu với tờ bạc để có thể phân biệt tiền thật, tiền giả. Sau này ông mới biết đó chỉ là một dấu chấm ngây thơ, nghĩ thật buồn cười. Nhưng ông cũng rất tự hào bởi câu chuyện đó đánh dấu tấm lòng chân thành của mỗi người VN với đồng tiền độc lập bấy giờ.

Vừa tiêu, vừa thờ!

Bà Chu Thị Mỹ, một người dân ở thị xã Hà Đông, Hà Tây, vẫn nhớ cái ngày đồng tiền độc lập đầu tiên ra đời: hôm ấy nhà có giỗ, bà cùng cô em gái ra chợ mua hương, hoa, gà, đậu… và mang theo ba vuông lụa đi bán. Gần tàn chợ nhưng vẫn còn vuông vải đỏ chưa chọn được khách.

Toan ra về thì một người đàn ông trung niên đạp xe đến xem hàng. Xem xong ông rút ra một tờ giấy bạc xanh nhìn rất mới lạ và nói: “Tôi mua vải cho cơ quan của Chính phủ cách mạng. Đây là tiền của chính phủ mới, tiền của Cụ Hồ, tôi không biết đắt rẻ thế nào nhưng cứ trả chị 100 đồng…”. Hai chị em bà Mỹ nghe nói đến Chính phủ Cụ Hồ đã mừng quýnh; lại được nhìn thấy đồng tiền mới màu xanh có in dòng chữ quốc ngữ VN Dân chủ cộng hòa và ảnh Bác Hồ thì xúc động vô cùng.

Hai chị em ríu rít hỏi chuyện người mua hàng thì cả chợ đổ xô lại giành nhau ghé mắt xem kỳ được đồng tiền mới của chính phủ. Bán vải xong hai bà phai mua đồ làm giỗ. Vì không muốn trả đồng tiền Cụ Hồ nên cả hai không biết làm thế nào. Cuối cùng họ dẫn nhau về nhà với thúng, làn không. Đám giỗ hôm ấy không có cỗ bàn nhưng cả họ, cả làng bà sum họp vui mừng như có hội vì họ được nhìn tận mắt tờ giấy bạc Cụ Hồ. Tờ giấy bạc 100 đồng đó được mẹ bà Mỹ bày trên bàn thờ như muốn thưa với tổ tiên rằng người VN ta đã có đồng tiền độc lập.

Còn ông Hà Văn Viết, cán bộ địa chất về hưu ở Nam Dương, Hưng Yên, vẫn còn nhớ: “Hôm ấy tôi cơm nắm cơm vắt đi bộ từ Đại Từ, Thái Nguyên lên Hà Nội để vay tiền người anh mua xe đạp. Đó là lần đầu tiên tôi được nhìn thấy đồng tiền VN màu xanh, màu vàng, màu nâu có hình Bác Hồ với cảnh làng quê thanh bình, tôi xúc động đến rơi nước mắt vì biết là dân mình đã có đồng tiền riêng, tôi quyết không mua xe đạp mà giữ những tờ tiền quí giá ấy lại và đi bộ về nhà. Cả làng xúm vào xem tiền của chính phủ, cán bộ lãnh đạo xã cũng đến xem và xin phép được cầm trên tay một lát. Hôm sau lãnh đạo xã lại tới xin tôi cho mượn những tờ tiền mới đem ra xã trưng bày cho cả xã cùng xem. Ai cũng xúc động…”.

Ông Nguyễn Ngọc Oánh, nguyên phó thống đốc Ngân hàng Nhà nước VN, kể: thời kỳ đó sau khi Pháp đánh chiếm Hà Nội, toàn quốc đứng lên kháng chiến nhưng nhiều người vẫn tìm mọi cách để có được đồng tiền VN có hình Bác Hồ.

Nhiều khi không có tiền lẻ, người ta sẵn sàng xé đôi tờ tiền để tính giá trị một nửa, để được chia nhau niềm hạnh phúc được sở hữu đồng tiền kháng chiến. Đồng tiền dù rách nát đến mấy nhưng cứ “tiền Cụ Hồ” là nhân dân yêu chuộng, có thể đem đi đong gạo, mua dầu, nhiều người giữ lại không tiêu dùng mà mang đặt lên bàn thờ tổ tiên rất trân trọng vì trong tờ giấy bạc có chân dung Bác Hồ…

Công cuộc kháng chiến của Nam bộ cực kỳ khó khăn, nhưng trong hoàn cảnh khắc nghiệt giữa đầm lầy bưng biền Đồng Tháp Mười, một căn cứ bí mật đã được dựng lên với mật danh “Ban trồng tỉa số 10”!...